4 hiện vật đặc biệt quý hiếm vừa trở thành Bảo vật quốc gia ở Hoàng Thành Thăng Long

4 hiện vật được công nhận lần này gồm: Lá đề trang trí chim phượng đất nung thời Lý, Hoàng thành Thăng Long, niên đại: Thế kỷ XI, Đao cẩn tam khí, Hoàng thành Thăng Long, niên đại: Thời Trần, thế kỷ XIV, Mô hình đất nung kiến trúc thời Lê sơ, Hoàng thành Thăng Long, niên đại: Thế kỷ XV, Thẻ bài cung nữ ra vào nội cung thời Lê sơ, Hoàng thành Thăng Long, niên đại: Tháng 4, năm Quang Thuận thứ 7, đời vua Lê Thánh Tông (1466).

Lá đề trang trí chim Phượng đất nung thời Lý gồm 2 phần: thân và bệ.

Thân lá đề gồm cuống và lá, phần cuống đã bị mất, phần lá có hình dáng như 1/2 hình lá cây Bồ đề theo chiều bổ dọc từ đỉnh đến cuống lá. Hai mặt trang trí hình chim phượng ở tư thế nhảy múa trên hoa lá. Phần thân bị vỡ một phần trên đỉnh lá, độ dày không đều.

Hai mặt lá đề khá tương đồng nhau, mặt phẳng thu dần lên trên, hoa văn trang trí hai mặt tương đồng, các khoảng trống được đục thủng và phần rìa được chỉnh sửa tạo cho đồ án hoa văn có cấu trúc nổi khối và hiệu ứng chiều sâu.

Bệ lá đề đã bị mất, chưa được phục chế. Dựa vào cấu trúc của lá đề, so sánh với một số lá đề khác có thể đoán bệ của lá đề có cấu trúc giống như một viên ngói úp nhưng thân dày hơn, độ cong phù hợp để khớp được với các cấu trúc khác của phần bò mái hoặc bờ dải nơi lá đề tham gia với tư cách như một thành tố cấu thành của trang trí bộ mái.

Mặc dù phần thân đã bị om, dập; mất phần bệ nhưng so với những lá đề cùng loại đã được phát hiện thì Lá đề trang trí chim Phượng đất nung thời Lý, Hoàng thành Thăng Long là phiên bản còn đầy đủ và đẹp nhất.

Đồ án hoa văn trang trí ở hai mặt cơ bản tương đồng nhau. Đồ án thể hiện hình chim phượng đang nhảy múa trên hoa sen, đầu ngẩng cao, hai mỏ chụm lại, một chân co, một chân làm trụ tạo cảm giác như đang nhún nhảy trên nền hoa dây lá. Chim phượng có mỏ to và mào lớn hướng về phía trước giống như mỏ và mào của chim công; mắt, hàm to và tròn giống chim trĩ, hai bên hàm bờm dài uốn ngược về phía trước cùng nhịp với mào và đuôi; cổ cao giống cổ chim công; cánh dang rộng; thân căng tròn, đuôi dài giống như đuôi chim công. Đuôi dài được diễn tả với nhiều lớp, uốn lượn nhiều khúc vút lên đỉnh lá đề.

Thân không có vảy mà được đặc tả bằng những lớp lông rất chi tiết.

Đao cẩn tam khí thời Trần

Đao cẩn tam khí, Hoàng thành Thăng Long có cấu tạo gồm hai phần thân và cán. Phần cán chỉ còn lại lõi thép bên trong dài 18,5cm, lá chắn, chuôi và chốt chuôi đều đã mất. Dấu vết còn lại cho thấy, chuôi vốn được bọc bằng gỗ, đầu trên tiếp giáp với lá chắn được thít chặt bằng đai kim loại màu vàng đỏ giống như màu đồng đỏ. Đai dài 1,8cm, làm bằng hợp kim đồng, bề mặt được mài bóng, hai viền đai khắc những đường chỉ diễn tả sợi chỉ bện lại giống như sợi dây thừng cực kì tinh xảo.

Thân Đao cẩn tam khí, Hoàng thành Thăng Long dài 64cm, cấu trúc gồm 3 phần: lưỡi bén, sống và mũi. Phần thân tại vị trí tiếp giáp với cán rộng 1,4cm, sống dày 1,0cm và rộng dần về mũi, phần rộng nhất của mũi rộng 5,1cm, dày 0,1cm. Mũi vếch cao, lượn cong hình bán nguyệt, sống mũi (thượng nhận) hình uốn lượn, kết hợp với các hoạ tiết trên thân mũi tạo thành đồ án mặt nguyệt. Hai mặt trên thân trang trí hoa văn bằng kỹ thuật cẩn, chất liệu cẩn là kim loại màu vàng và trắng, màu của thép làm nền khiến các hoạ tiết càng trở nên nổi bật.

Hoa văn trang trí trên Đao đặc biệt tinh xảo với nhiều đồ án khác nhau được trang trí nhắc lại ở hai mặt, tạo cảm giác 2 mặt như một. Đồ án hoa văn có thể được chia làm 3 phần, tính từ cán đến mũi, đồ án cụ thể như sau:

Phần thứ nhất, tiếp giáp giữa thân và cán là bố cục hai lớp cánh sen, giữa hai lớp là các đường chỉ chìm và chấm tròn, tạo cảm giác làm nền cho đồ án hoa văn tiếp theo.

Phần thứ hai trang trí đồ án dây lá, lá lật hình sin theo quy luật lá màu trắng ứng với lá vàng. Bao quanh dải dây lá là các đường chỉ mảnh nhưng rõ ràng.

Phần thứ ba: Cấu trúc khá phức tạp gồm nhiều đồ án trải dài từ phần giữa thân Đao đến đầu mũi. Các đồ án từ giữa đến mũi gồm: đồ án hình người được thể hiện ở tư thế nhảy múa, hai tay nâng cao trên đầu như đang nâng đỡ vật gì đó; cụm đồ án với một bông hoa 5 cánh lớn ở trung tâm, dây lá phát triển ra hai bên và ngoài cùng là đồ án thụy vân - vân mây tốt lành (mây hình khánh).

Đồ án này được nhắc lại ở phần tiếp theo, kế đến là hình người ở tư thế nhảy múa, hai tay giơ cao qua đầu như đang nâng đỡ vật gì đó và kết thúc bằng đồ án hình tròn ở giữa, hai bên là văn mây hình khánh, đồ án này kết hợp với sự tạo hình trên sống mũi tạo thành một cấu trúc vừa giống đồ án mặt trời, lại vừa giống đồ án một bông sen khai mãn.

Đồ án trang trí được giới hạn phía trên bởi hai đường chỉ màu trắng và màu vàng. Các hoạ tiết trang trí được thể hiện bởi hai màu sắc trắng và vàng, nhưng khác với ở phần một, mỗi màu thể hiện một đối tượng thì ở đây có thể trên một đối tượng văn mây hình khánh/ hoặc đồ án hình người có thể có cả hai màu vàng, trắng. Bên cạnh màu sắc, các đồ án còn được khắc tả chi tiết bằng những đường chỉ nhỏ, rõ nét.

Sống đao được trang trí hoa văn dây lá với họa tiết lá xoắn hình sin chạy từ cán đến mũi, hai màu chủ đạo là màu trắng và vàng. Các họa tiết ngoài được cẩn bằng kim loại còn được khắc chìm bằng những chấm nhỏ liên tiếp tạo thành đồ án.

Thẻ bài cung nữ ra vào nội cung

Thẻ là tấm hợp kim đồng, phẳng, mỏng, hình thang cân, hai góc của cạnh trên của hình thang được tỉa cong. Thẻ cao 12,7cm; cạnh dưới rộng 4,9cm; cạnh trên rộng 4,6cm; phía trên dày 0,11cm; phía dưới dày: 0,10cm; các cạnh được mài vê tròn để làm mất độ nhọn, sắc của cạnh. Trên trục chính tâm từ trên xuống dưới của thẻ, cách đỉnh 1,3cm có một lỗ nhỏ, đường kính lỗ 0,3cm. Lỗ này để luồn dây đeo thẻ.

Hai mặt có khắc chữ Hán, nét chữ khắc sâu, rõ ràng. Mặt thứ nhất khắc 5 chữ 宮女出買牌 Cung nữ xuất mãi bài. Chữ được xếp thành một hàng dọc, ở giữa thẻ, kích thước chữ lớn hơn so với chữ ở mặt còn lại.

Đây là mặt chính của thẻ. Mặt thứ hai, tức là mặt sau của thẻ khắc 11 chữ, xếp thành hai hàng dọc, hàng thứ nhất (từ phải qua trái) 4 chữ 宫字五號 Cung tự ngũ hiệu; hàng thứ hai 7 chữ 光順七年四月造 Quang Thuận thất niên tứ nguyệt tạo. (tháng 4, năm Quang Thuận thứ 7, đời vua Lê Thánh Tông, năm 1466).

Mô hình kiến trúc thời Lê sơ

Cấu trúc đầy đủ của mô hình ít nhất gồm 3 phần: nền, bộ khung cột chịu lực và bộ mái. Mô hình kiến trúc thời Lê Sơ, Hoàng thành Thăng Long thực chất là phần còn lại một công trình hoàn thiện. Phần còn lại này bao gồm một phần của bộ mái và một phần của bộ khung kết cấu.

Bộ khung đầy đủ bao gồm hệ cột, xà và hệ đấu củng. Mô hình kiến trúc thời Lê Sơ, Hoàng thành Thăng Long còn lại một phần phía trên của bộ khung gồm: hệ cột, hệ xà; hệ đấu củng. Trong đó, hệ cột gồm cột cái, cột quân (cột hiên); hệ xà có các cấu kiện: câu đầu, xà thượng, xà hạ (tương đương với xà nách trong kiến trúc kẻ bẩy); Hệ đấu củng gồm các cấu kiện: đấu, củng, ang và xà vuông. Bộ khung được phủ men màu vàng, sắc độ đậm, thường được gọi là men màu da lươn.

Hệ cột có tổng cộng 16 cột, trong đó có 04 cột lớn thường gọi là cột cái và 12 cột nhỏ, thường gọi là cột hàng hiên và cột quân. Các cột chỉ còn lại phần phía trên nơi kết nối với câu đầu (đối với những cột cái) và xá hạ (đối với các cột hiên). Cột lớn đường kính 2,4cm; cột quân đường kính 1,5cm. Sự phân bố của các cột cho thấy, kiến trúc có mặt bằng hình chữ nhật, chiều dài mái lớn hơn (dài 35,1cm), chiều dài mái nhỏ dài 32,6cm. Cạnh có kích thước lớn là mặt trước và sau của công trình; mặt có kích thước nhỏ hơn là mặt hông của công trình. Kiến trúc có cấu trúc một gian, hai chái (gian thu hồi), gian giữa rộng 12cm (tính từ tim cột), gian thu hồi khoảng bước gian tương đương nhau 5,5cm; Khoảng cách giữa hai cột cái trong một vì là 15,0cm, giữa cột cái đến cột hiên là 5cm. Các cột cái và 3 cột quân tương ứng ở mỗi góc tạo thành một hình vuông, đảm bảo cho kết cấu bộ khung ăn khớp với nhau. Hiện trạng các cột cách nhau không đều, tuy nhiên trước khi nung đốt, các cột thẳng hàng và cách đều nhau theo quy luật. Việc nung đốt đã làm biến dạng cấu trúc như hiện trạng.

Hệ xà gồm: câu đầu, xà thượng, xà hạ.

Câu đầu, có 2 câu đầu, kết nối 2 cặp cột cái, một câu đầu không thẳng hàng với các xà vuông (vị trí tương ứng của xà nách). Để đảm bảo cột cái và 3 cột quân tương ứng ở một góc tạo thành mặt bằng hình vuông cột cái có chút điều chỉnh khiến cho câu đầu không thẳng hàng với các xà nách tương ứng.

Xà thượng có 02 bộ xà thượng liên kết hai cột cái tương ứng ở hai vì. Các xà này cơ bản nằm trên hệ trục với xà nách tương ứng. Xà thượng có cấu trúc mặt cắt ngang hình chữ nhật, các xà vuông trong hệ đấu củng nằm giữa gian chính đều kết nối với xà này.

Xà hạ (xà đầu cột) là hệ xà kết nối các đầu cột quân lại với nhau và nâng đỡ hệ thống đấu củng mái và góc. Xà có mặt cắt ngang hình chữ nhật, đặt xuyên ngậm lấy đầu cột, đầu dư của xà lượn cong.

Hệ thống đấu củng: gồm 04 hệ thống đấu củng góc và 08 đấu củng đặt trên đầu cột (củng trụ) và 04 hệ thống củng gian đặt trên hệ thống xà hạ. Các đấu có hình dáng, đấu vuông, thót đáy; đầu dư phía ngoài của xà hiên được trang trí hình đầu rồng, miệng ngậm ngọc, ang có lưỡi.

Bộ mái đầy đủ bao gồm: bộ khung đỡ mái có các cấu kiện; hoành, rui, ngói và các bộ phận khác trên mái. Cấu trúc của hiện vật cho thấy bộ mái đầy đủ vốn có của Mô hình kiến trúc thời Lê Sơ, Hoàng thành Thăng Long là cấu trúc hai tầng, 8 mái (chồng diêm 2 tầng, 8 mái) hoặc hai tầng mái. Phần còn lại là tầng mái thứ nhất, tầng mái thứ hai chưa được tìm thấy.

Mặc dù chưa tìm đủ các bộ phận cấu thành một mô hình hoàn chỉnh nhưng qua đây hoàn toàn có thể quan sát thấy các thành tố cấu thành bộ mái gồm hoành tròn, rui đua và rui hàng hiên dẹt, lá mái. Trên cùng lợp ngói ống hay còn gọi là ngói âm dương. Ngói dương diềm mái có đầu tròn, trang trí bông hoa. Ngói âm diềm mái có cấu trúc “câu đầu trích thủy’ hay còn gọi là ngói dải yếm, lòng dải yếm có trang trí hoa văn.

Bò mái được lợp bằng nhiều lớp ngói, kết thúc bờ dải có cấu trúc giống như viên ngói dương nhưng đầu ngói uốn cong hướng lên trên tạo cho bộ mái có cảm giác uốn cong và bay bổng. Các cấu kiện hoành, rui, lá mái được phủ men vàng sắc đậm giống như màu của bộ khung chịu lực. Ngói được phủ men xanh lục (thanh lưu ly). Qua màu sắc của men có thể thấy, các cấu kiện trên thực tế vốn được làm bằng gỗ sẽ được phủ men màu vàng, mái ngói được phủ men xanh lục.

Nguồn: https://www.anninhthudo.vn/4-hien-vat-dac-biet-quy-hiem-vua-tro-thanh-bao-vat-quoc-gia-o-hoang-thanh-thang-long-post564813.antd